ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانیاَبُوالمَحاسِنِ جُرجانی، حسین بن حسن، عالم امامی و مؤلف تفسیر فارسی موسوم به جلاءالاذهان و جلاءالاحزان. فهرست مندرجات۲ - از مشاهیر علمای امامیه ۳ - اثر تفسیری ۴ - جایگاه تفسیری ابوالمحاسن ۵ - انگیزه ابو المحاسن از تدوین تفسیر ۶ - دوره حیات از دیدگاه آقابزرگ ۷ - معرفی تفسیر گازر ۸ - مراد از سید گازر ۹ - دوره تألیف جلاءالاذهان ۱۰ - ابوالمحاسن علی جرجانی ۱۱ - عناوین مرتبط ۱۲ - فهرست مطالب ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - معرفی اجمالیشیخ «ابو المحاسن حسین بن حسن جرجانی»، فاضل، عالم، متکلم، محدث و مفسر معروف از مشاهیر علمای امامیه و صاحب تفسیر «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن» می‌باشد. با تتبع در کتب تراجم، متاسفانه به شرح حال درستی از ایشان دست نیافتیم. تنها علامه «محسن امین»، به طور خلاصه به شرح حال مختصری از او اشاره کرده است. لذا درباره عصر حیات مؤلف اختلاف نظراتی وجود دارد. در عین حال از اسلوب و سبک نگارش تفسیر و کاربرد واژه‌ها و اصطلاحات و نیز قرائتی که گاه در ذیل توضیحات ایشان استنباط می‌شود، باید اذعان کرد احتمالا وی از مفسران قرن نهم یا دهم هجری باشد. ۲ - از مشاهیر علمای امامیهدرباره ابوالمحاسن اطلاعی داده نشده است، حتی به درستی دانسته نیست که وی در کدام سده می‌زیسته است. نخستین منبعی که از او یاد کرده و اندک آگاهی درباره او به دست داده، افندی است که در ریاض العلماء [۱]
افندی اصفهانی، عبدالله، ج۲، ص۸۵-۸۶ ، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
سطری چند را به وی اختصاص داده است. افندی از او با عناوینی چون فاضل، عالم، محدّث و مفسر نام برده و وی را شخصیتی معروف و شناخته شده معرفی کرده و او را از مشاهیر علمای امامیه دانسته است.۳ - اثر تفسیریافندی، همچنین تفسیر جلاءالاذهان را که در آن روایات و اخبار امامان شیعه آورده شده است، با تعبیر «حسن‌الفوائد» وصف می‌کند. با این حال اظهار می‌دارد که تاریخ عصر مؤلف را نمی‌شناسد و بعید نمی‌داند که این تفسیر همان تفسیر گازر بوده باشد. ۴ - جایگاه تفسیری ابوالمحاسنمرحوم «ابو المحاسن جرجانی»، از جمله مفسران بزرگ امامیه بوده که به طور گسترده در تبیین آیات روح بخش الهی از روایات روشنگر مروی از ائمه بزرگوار شیعه بهره‌های وافری برده است که این امر در گرایش تفسیری ایشان به روش روایی تاثیر به سزایی داشته است. وی در خطبه‌ای که در مقدمه تفسیر خود آورده است به حدیث نبوی ثقلین به عنوان یکی از دو وزنه‌ای که لازم است مسلمانان جهت رهنمون شدن به حقیقت، بدان تمسک جویند نام می‌برد. لذا هر گاه ایشان در تفسیر آیه‌ای با ابهام مواجه می‌شود به ویژه در تفسیر آیات متشابه ، تنها ابزار گشاینده مشکل را استناد به روایات می‌داند و با استفاده از آنها به تفسیر آیه و رفع ابهام می‌پردازد. ظاهرا ایشان از سادات حسینی بوده است. بر همین اساس برخی او را «ابو المحاسن حسین بن حسن حسینی جرجانی» معروف به «سید گازر» می‌دانند و این دو عنوان را بر یک معنون اطلاق کرده‌اند. در عین حال به زعم برخی، آنها دو شخصیت مستقل بوده که حتی معاصر هم نبوده‌اند. ۵ - انگیزه ابو المحاسن از تدوین تفسیر«ابو المحاسن جرجانی»، در دیباچه تفسیر خود ضمن بیان مطالبی پیرامون تفسیر قرآن کریم، به انگیزه نگارش و تالیف و سبک تفسیری خود اشاره می‌کند و می‌گوید: چون یکی از این دو متمسک، کتاب خدای و گذاشته مصطفی است و عوام از فائده این کتاب بی نصیب‌اند، از آن که علم تاویل و تفسیر آن کسی داند که سالهای دراز در دریای علوم غوطه خورده باشد و به غوص فکر، جواهر بیان و نکات قرآن به دست آورده باشد نه از هر دریایی. بلکه از دریای «انا مدینة العلم و علی بابها» حاصل کرده باشد و تفاسیر اصحاب، آنچه به عربی است عوام را از آن بهره‌ای نیست، و آنچه به زبان فارسی است بعضی که اختصاری دارد از فائده عاری است، و آنچه مطول است در او اعراب و لغت و اشتقاق و قرائت قراء و اختلاف مفسران از بس که آورده‌اند عوام در مطالعه آن سرگشته و حیران می‌مانند و از فائده آن بی نصیب می‌شوند، چون حال بر این جمله یافتم از بخشنده جان و بخشاینده انس و جان مدد خواستم و به توفیق و یاری وی این کتاب را در تفسیر قرآن تالیف کردم و نام او «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن» نهادم و در او جمع کردم از تاویل آیات و تفسیر مشکلات، آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده‌اند. ۶ - دوره حیات از دیدگاه آقابزرگآقابزرگ در طبقات، در میان عالمان شیعه سده ۱۰ق/۱۶م از ابوالمحاسن نام برده است. [۲]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۶۱-۶۲، تهران، ۱۳۶۶ش.
وی افزون بر نقل مطالب افندی و معرفی چند نسخه جلاءالاذهان، تنها برپایه تاریخ کتابت یکی از نسخه‌های آن در ۹۷۲ق، دوره حیات مؤلف را به سده ۱۰ق یا پیش از آن محدود می‌سازد.۷ - معرفی تفسیر گازرآقابزرگ همچنین در الذریعه ضمن معرفی تفسیر، درباره نسخه‌ای از جلاءالاذهان سخن گفته که عنوان تفسیر گازر داشته است. با این تفاوت که نام مؤلف در آن «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی» ضبط شده بوده است. [۳]
آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۱۲۳.
این در حالی است که در مقدمه نسخه چاپ شده از تفسیر گازر [۴]
ابوالمحاسن جرجانی، حسین، ج۱، ص۲، جلاءالاذهان (تفسیر گازر)، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۷-۱۳۴۱ش.
نام مؤلف به تصریح خود وی «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» آمده است. آقابزرگ در الذریعه [۵]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۳۰۹.
نیز تحت عنوان تفسیر گازر گفته است که این نام بر تفسیر جلاءالاذهان اطلاق می‌شود، با این‌همه می‌گوید که تفسیر دیگری نیز به فارسی جز جلاءالاذهان، موجود است که نسخه‌ای از آن (با تاریخ ۹۷۷ق) در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده شده که تألیف استادِ «مولی ابوالحسن زواری» باشد که به «سیدروزگار» (؟) شهرت داشته است. ولی آقابزرگ این مطلب را یک احتمال صرف دانسته و در صحت آن تردید کرده است. وی اضافه می‌کند که استادِ مولی ابوالحسن زواری، سید غیاث الدین جمشید مفسر زواری است که با عنوان تفسیر جمشید [۶]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۲۷۰.
از تفسیر او یاد کرده است.۸ - مراد از سید گازرآقابزرگ [۷]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۴۳، تهران، ۱۳۶۶ش.
بعید نمی‌داند که مراد از «سیدگازر» همین سیدغیاث الدین جمشید زواری باشد، در این صورت تفسیر گازر نیز از آن همین غیاث الدین خواهد بود.محدث ارموی که کتاب جلاءالاذهان را در ۱۰مجلد به چاپ رسانیده، معتقد است که ابوالمحاسن حسین جرجانی معروف به گازر بوده است و به نحوی خواسته که جرجانی را در شمار سادات بنمایاند تا عبارت «سیدگازر» درباره وی صدق کند. [۸]
محدث ارموی، جلال الدین، ج۱، ص «ح. ط»، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
اینکه ابوالمحاسن همان گازر است، نیز توسط برخی یادداشت‌ها که برروی نسخه‌های خطی این کتاب موجود است، تأیید می‌شود. [۹]
ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
[۱۰]
محدث ارموی، ج۱، ص «نط، س»، جلال الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
از این رو طبیعی است که محدّث، تمامی نسخه‌هایی را نیز که به عنوان تفسیر گازر است، جزئی از تفسیر جلاءالاذهان بداند و آن را به چاپ برساند. در مقابل ابن یوسف [۱۱]
ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
[۱۲]
مرکزی، خطی، ج۱، ص۸۶.
بر این باور است که مؤلف جلاءالاذهان کتاب را به پایان نبرده و شخص دیگری به نام سیدگازر جزء دوم آن را نوشته و آن را تکمیل کرده است.۹ - دوره تألیف جلاءالاذهانبه هرروی برخلاف احتمال آقابزرگ [۱۳]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۶۲، تهران، ۱۳۶۶ش.
ابوالمحاسن نباید به سده ۱۰ق تعلق داشته باشد، چرا که نسخه‌هایی از این کتاب پیش از این سده نوشته شده است. از آن جمله نسخه‌ای در کتابخانه ملی تبریز است که کتابت آن به سالهای میان ۸۸۸-۸۹۰ق بازمی‌گردد. [۱۴]
ملی تبریز، خطی، ج۱، ص۲۹۰.
[۱۵]
برای فهرستی از نسخه‌های تفسیر، نک، استوری، چارلز، ادبیات فارسی، ترجمه روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تهران، ۱۳۶۲ش.
محدث ارموی نیز نسخه‌ای از این کتاب را که ظاهراً به سده ۸ق مربوط می‌شود، می‌شناخته است. [۱۶]
محدث ارموی، جلال الدین، ج۱، ص «س»، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
چنانکه وی یادآور شده، این تفسیر برگرفته از تفسیر ابوالفتوح رازی است و جز خطبه کتاب می‌توان آن را خلاصه‌ای از آن دانست، با این همه مؤلف هیچ اشاره‌ای به ابوالفتوح و تفسیر وی نکرده است. [۱۷]
محدث ارموی، ج۱، ص «ی، یا»، جلال الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
۱۰ - ابوالمحاسن علی جرجانیشایان ذکر است که افندی [۱۸]
افندی اصفهانی، عبدالله، ج۵، ص۵۰۹، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
از شخصی با عنوان ابوالمحاسن جرجانی یاد می‌کند که از معاصران علّامه حلّی بوده و کتابی با عنوان تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات به فارسی داشته است؛ مؤلف آن را در۷۰۲ق تألیف کرده بود و افندی نسخه‌ای از کتاب را به خط مولی حسن شیعی سبزواری و با تاریخ ۷۴۷ق در اختیار داشته است. افندی افزوده است که مولی حسن سبزواری شاگرد جرجانی بوده است. آقابزرگ [۱۹]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵.
از این کتاب نام برده، ولی مؤلف آن را ابوالمحاسن علی جرجانی یاد کرده است. [۲۰]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۱۷۳، تهران، ۱۳۶۶ش.
درباره رابطه این شخصیت با صاحب جلاءالاذهان چیزی نمی‌دانیم.۱۱ - عناوین مرتبطجلاء الأذهان و جلاء الأحزان؛ تفسیر گازر ۱۲ - فهرست مطالب(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، تهران، ۱۳۶۶ش. (۳) ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش. (۴) ابوالمحاسن جرجانی، حسین، جلاءالاذهان (تفسیر گازر)، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۷-۱۳۴۱ش. (۵) استوری، چارلز، ادبیات فارسی، ترجمه روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تهران، ۱۳۶۲ش. (۶) افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۷) محدث ارموی، جلال الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی). (۸) مرکزی، خطی. (۹) ملی تبریز، خطی. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالمحاسن جرجانی»، ج۶، شماره۲۵۲۱. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |